با بررسی دو نرم افزار تخصصی مركز اطلاعات و مدارك اسلامی
متخصصان و اندیشمندان اطلاع رسانی برای مدیریت و مهار اطلاعات موجود در پایگاه ها و شبکه های جهانی ، راه کارهای مختلفی را آزمودند که نمایه سازی اطلاعات یکی از به روز ترین آن هاست .
گرچه در کشور های پیشرفته و اندکی در کشورما از مقوله " نمایه سازی " برای سازماندهی اطلاعات استفاده می گردد ، ولیکن مع الاسف در حوزه علوم و معارف اسلامی كار چشمگیری در این باب كه جنبه عمومی داشته باشد ، صورت نگرفته است . تنها برخی از مراكز پژوهشی و اطلاع رسانی وابسته به حوزه علمیه قم كارهای محدود و معدودی انجام داده اند كه به خاطر تازگی و نوآوری آن ها چندان مكانتی پیدا نكرده اند .
این نوشته ، به نمایه سازی و كاربردهای مفید و اثر بخش آن دردو پایگاه اطلاعاتی اسلامی ، یعنی : " مطهر (مجموعه آثار علامه شهید مطهری ) " و "اصول فقه بر اساس اصطلاح نامه علوم اسلامی " می پردازد و آن دو را از جهات گوناگون مورد نقد و بررسی قرار داده و دست اندرکاران مراکز پژوهشی حوزه های علمیه را به تغییر رویکردشان در سازماندهی منابع علوم اسلامی به روش نمایه سازی توصیه می نماید .
كلید واژه ها : ذخیره سازی اطلاعات / سازماندهی اطلاعات / نمایه سازی / مراكز پژوهشی / برنامه رایانه ای مطهر / پایگاه تخصصی اصول فقه / مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی
پیش گفتار : در عصر ما که عصر ارتباطات و فن آوری اطلاعات است ، تولید اطلاعات و ذخیره سازی آن ها سرعت چشمگیری به خود گرفته و در هر دقیقه میلیون ها صفحه بر اطلاعات قبلی افزوده می شود . اگر به همین صورت ادامه بیابد و چاره ای برای مدیریت و کنترل و نظم آن به وجود نیاید تبدیل به انفجار اطلاعات می گردد که نه تنها سود بخش برای جهانیان نیست که بسیار زیان آور و فرصت سوز می گردد.2- نمایه سازی پیش همارا :
كه معادل لاتین آن : pre co ordinat indexing system است شیوه ای است كه در آن ، واژه ها در زمان نمایه سازی سند با هم تركیب می شوند و تر كیب آن ها در سرعنوان ها نشان داده می شود .
چون نمایه سازی پدیده ای نو و تازه ای است که هنوز در جوامع علمی و فرهنگی کشور چندان رسمیت و معروفیتی پیدا نکرده است ، تبعا در حوزه های علمیه نیز رواج نیافته است . ولیکن با این حال برخی از مراکز پژوهشی حوزه علمیه قم و یا مراکز مستقر در قم سال هاست که آن را تجربه و مورد استفاده قرار می دهند . مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی ( وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ) که هم اینک " مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی " خوانده می شود یکی از پیشگامان در نمایه سازی منابع دینی به شمار می آید. این مرکز ، یکی دو سال پیش از سال 1370 نمایه سازی را با جدیت و همت پژوهشگران خود آغاز کرد و چند مجموعه را در دست نمایه سازی قرار داد و از همان جا و همان هنگام به ضرورت تدوین و تهیه اصطلاح نامه علوم اسلامی واقف گردید. محصول تلاش محققان این مرکز ، چند برنامه رایانه ای بود که متاسفانه مورد حمایت و پشتیبانی قرار نگرفت و به فراموشی سپرده شدند ولیکن در بین آن ها برنامه رایانه ای مطهر توانست خود را حفظ و در حد وسیع تکثیر و توزیع گردد . البته سال های بعد دوباره گرایش به نمایه سازی قوت گرفت و مجموعه های دیگری براساس اصطلاح نامه علوم اسلامی مورد نمایه سازی قرار گرفتند . >بررسی دو پایگاه تخصصی معتبر اسلامی < در حوزه علوم و معارف اسلامی گرچه نرم افزارها و پایگاه های مفید و ارزشمندی تهیه و تولید شده و به بازار عرضه گردیده است ، ولیكن مع الاسف اغلب آن ها فاقد بهره مندی از روش نمایه سازی می باشند و در این میان تنها چند پایگاه به نمایه سازی روی آورده و از آن برای سازماندهی اطلاعات علوم و معارف اسلامی استفاده كردند كه در مجموع پایگاه های دینی و مذهبی ، چندان به چشم نمی آیند و لیكن به حول و قوه الهی همین مقدار نیز می تواند طلیعه مباركی باشد برای اقدام سراسری در نمایه سازی علوم و معارف بشری ، به ویژه علوم و معارف اسلامی .
مناسب است در این جا ، به چند پایگاه اسلامی كه از روش نمایه سازی استفاده كرده اند اشاره ای داشته و آن ها را در ترازوی نقد و بررسی قرار دهیم :
1- نرم افزار مجموعه آثاری " مطهر "
تولید : مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی ( وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیع قم ) که هم اینک به " مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی " تغییر نام پیدا کرد .
تاریخ تولید : کار نمایه سازی آن بین سال های 1370 تا 1373 انجام و در سال های بعد مورد بازنگری قرار گرفت . هم زمان با تحقیق و فیش برداری موضوعات کتاب ها جهت نمایه سازی ، کار طراحی و تدوین نرم افزاری آن نیز مد نظر بود که در آغاز برنامه ای تحت داس و پس از آن نرم افزاری تحت ویندوز برای چنین مجموعه ای آماده گردید .
مشخصات محتوایی : این برنامه رایانه ای ، حاوی آثار و تالیفات علامه شهید آیت الله مرتضی مطهری (ره ) است كه حضرت امام خمینی (قدس سره ) توصیه و تاكید فراوان در مطالعه و استفاده از آثار وی به جوانان و همه اقشار فرهنگی جامعه نمود و تمامی آثار ایشان را بلا استثنا تایید فرمودند .
در این برنامه قریب به 90 جلد از آثار آن علامه گرانقدر نمایه سازی ، چکیده نویسی و متن گذاری الکترونیکی شده است و نمایه سازی آن ها براساس همارا می باشد .
نمایه سازی این مجموعه همراه با چکیده نویسی است و در واقع چکیده ، حلقه واسطه بین کلید واژه ها و محتوای منابع است .
چکیده نویسی این برنامه به صورت جمله های اسمیه و حد اکثر در دوسطر است و از بین آن ها کلید واژه های لازم اخذ و به گروه اصطلاح نامه پیشنهاد می گردید و پس از تصویب ، ثبت و ضبط می گردید .
البته در این برنامه امکانات و اطلاعات دیگری نیز افزوده شده است که چون چندان به مسئله نمایه سازی ارتباط پیدا نمی کند ، از بیان آن ها خود داری می کنیم .
نحوه بازیابی :بازیابی اطلاعات این برنامه از پنج طریق امکان پذیر است ، که عبارتند از :
1) از طریق آثار
2) از طریق چکیده مطالب
3) از طریق کلید واژه ها
4) از طریق لیست الفاظ
5) از طریق جستجوی ترکیبی
به هریک از آن ها اشاره ای می کنیم :
- از طریق آثار : در این بخش تمامی تالیفات و آثار شهید مطهری (ره) به ترتیب الفبایی نمایش داده می شود و در کادر پایین صفحه ، چکیده های مربوط به اثر خاص به همراه شناسنامه اثر مشاهده می گردد. با تایپ اثر خاص در گزینه جستجو ، همان اثر با تمام چکیده ها و شناسنامه اش در کادر پایین به نمایش در می آید . در واقع ، این بخش متکفل نمایه آثاری برنامه فوق می باشد .
- از طریق چکیده مطالب : در این بخش تمامی چکیده های موجود برنامه به صورت الفبایی ظاهر می گردد و با تایپ ابتدای حروف چکیده خاص ، چکیده مورد نظر آورده می شود . گرچه چکیده نویسی در امتداد نمایه سازی بسیار ثمر بخش و مفید است ، ولیکن تفکیک آن به عنوان یک باکس بازیابی مستقل چندان مورد استفاده نمی باشد .
- از طریق کلید واژه ها : این بخش اصلی ترین کار نمایه سازی این مجموعه را برعهده دارد و تمامی کلید واژه های موجود ( اعم از واژگان ، اصطلاحات ، اعلام و تنالگان ) به صورت الفبایی مرتب شده است و می توان با تایپ چند حرف ، کلید واژه مورد نظر را پیدا کرد و از طریق آن به نمایه ها و متن سند راه پیدا کرد . در ضمن تعداد تکرار کلید واژه ها در مجموع اسناد ، در مقابل هریک از آن ها درج می گردد .
بازیابی اطلاعات این برنامه را می توان از هر دو شیوه همارا ( پیش همارا و پس همارا) انجام داد
- از طریق لیست الفاظ : در این بخش به صورت لفظی جستجو می شود و لفظ مورد درخواست در کل منبع مورد جستجو قرار می گیرد . پس از بازیابی ، در یک ستون لیست منابع و در ستون دیگر شماره صفحات هر منبع به نمایش در می آید .
گرچه جستجوی لفظی کلمات، مقصود اصلی این پایگاه نیست ولیکن می تواند در بازیابی بهتر و جامع تر ، کمک شایانی به کاربر بنماید و بدین جهت اگر در برنامه ای جستجوی لفظی در کنار جستجوی موضوعی قرار داشته باشد ، حسن و مزیت آن برنامه محسوب می گردد .
جستجوی ترکیبی : این بخش نیز از قسمت های ممتاز برنامه به شمار می آید که در آن امکان ترکیب منبع با کلید واژه و یا کلیدواژه با کلیدواژه وجود دارد و تکرار هر یک از آنان نیز امکان پذیر است . در ضمن منطق بول در آن حاکم می باشد .
اصطلاح نامه و نمایه :
مطلب دیگری که نیاز به توضیح دارد ، مسئله چگونگی بهره مندی این برنامه از اصطلاح نامه (Thesaurus) است .
باید گفت که مجموعه آثار شهید مطهری (ره ) به خاطر تنوع و گستردگی اطلاعات آن ها که از نبوغ علمی و فکری آن شهید بزرگوار سرچشمه می گیرد ، در قالب یک یا چند رشته از علوم نمی گنجد . بدین جهت نمی توان از اصطلاح نامه خاصی استفاده کرد و لیکن با الگو گرفتن از اصطلاح نامه های تخصصی و مراعات حداقل های روابط معنایی ( مانند مترادفات ) می توان بیس اصلی این پایگاه را اصطلاح نامه ای دانست ولی بازیابی اطلاعات آن تنها از طریق واژگان امکان پذیراست و استفاده از شیوه های نظام یافته و یا درختواره ممکن نیست .
نمونه ای از فهرست واژگان :
برای آشنایی بیشتر با واژگان کاربردی برنامه ، فرازی از فهرست واژگان آن را ارائه می کنیم :
حجاب
حجاج
حجاج بن یوسف ثقفی ، 40- 95 ق
حجت ، محمد ، 1310- 1372 ق
حجر (فقه)
حجة الوداع
حجیت
حج
حج تمتع
حد (منطق )
حد تام
حد ناقص
حدوث اسمی
حدوث اضافی
حدوث دهری
حدوث ذاتی
حدوث زمانی
حدوث و قدم
حدود (فقه)
حد وسط
حدیث ثقلین
حدیث دوات وقلم
حدیث سلسلة الذهب
حدیث شناسی
حدیث غدیر
حدیث قدسی
حدیث منزلت
حربن یزید ریاحی ، - 61 ق
حرص
حرعاملی ، محمد بن حسن ، 1033 – 1104 ق
حرکت
حرکت ارادی
حرکت اشتدادی
حرکت انتقالی
حرکت تکاملی
حرکت توسطی
حرکت جبری
حرکت جوهری
حرکت صور جسمانی
.......
جاذبه عمومی
جاذبه و دافعه
جالینوس ، 129- 199
جامعه
جامعه اسلامی
جامعه بی طبقه
جامعه شناسان
جامعه شناسی
جامعه شناسی دینی
جامی ، عبد الرحمان بن احمد ، 817- 898 ق
جانداران
جاودانگی
جاهلان
....
البته کار استفاده از مترادفات و انتخاب واژه مرجح در میان واژه ای هم معنا و یا مشابه ، توسط رایانه انجام می گیرد و نیازی به انتخاب کاربر ندارد.
نظر كارشناسی :
تا کنون در باره آثار و تالیفات شهید مطهری (ره) کارهای گوناگون و متنوعی انجام یافته که نمایه سازی موضوعی آن ها در بخش پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی قم کار بی بدیلی است که باید اذعان و اعتراف کرد که تحقیق و تهیه چنین برنامه رایانه ای در اوائل دهه هفتاد کاری بس سترگ و کم نظیر بود که به دست گروهی از محققان حوزه و طراحان رایانه ای آن دوران به انجام رسید و برای تمامی اقشار فرهنگی کشور و خواهان آثار ارزشمند این علامه بزرگ مفید و کارساز است .
بدین جهت ، بااین که کار نمایه سازی این مجموعه بیش از پانزده سال قبل انجام یافته و امروزه دانش نمایه سازی پیشرفت های چشمگیری پیدا کرده است ، با این حال برنامه رایانه ای "مطهر " یک برنامه موفق نمایه سازی در میان برنامه های رایانه ای فارسی زبان به حساب می آید .این نرم افزار بارها توسط " بانک اطلاعات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم " تکثیر و توزیع گردید و هم اینک نیز تکثیر و توزیع آن ادامه دارد و بی تردید تا کنون ده ها هزار شمارگان آن در دست طالبان آن قرار گرفته است.
جا دارد این برنامه نرم افزاری به زبان های دیگر ، از جمله عربی و انگلیسی نیز ترجمه شده و کتاب های جدید النشر نیز به آن ها افزوده گردد و یک برنامه جامع تری عرضه گردد.
2- پایگاه تخصصی اصول فقه
تولید : مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی ( وابسته به معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ) .
مشخصات پایگاه : این پایگاه دارای پنج مؤلفه اصلی است که عبارتند از : اصطلاح نامه ، فرهنگ نامه ، نمایه ، منابع و مستند اعلام .
اصظلاح نامه : تعداد 374/7 اصطلاح در این پایگاه مورد استفاده قرار گرفته که 395/5 عدد آن از اصطلاحات پذیرفته شده و تصویبی علم اصول فقه است و مابقی از سایر اصطلاح نامه های علوم اسلامی به ودیعت گرفته شده است .
نمایش اصطلاح نامه به چهار صورت امکان پذیر است : الفبایی ، نظام یافته ، درختی و چرخشی .
فرهنگ نامه : فرهنگ نامه اصول فقه ، منبع مرجعی است که در آن آگاهی های مفید ، مختصر و مستند از هریک از رده های اصول فقه در قالب مقاله ( عمدتا کوتاه ) بر اساس نظم اصطلاح نامه علوم اسلامی و با بهره گیری از سیستم ارجاع ارائه می دهد ، که مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی در صدد تدوین آن می باشد .
اما در این پایگاه ، به منظور پشتیبانی از اصطلاح نامه اصول فقه و فراهم آوری زمینه تدوین فرهنگ نامه علم اصول ، مقدمتا تعداد 245 /3 اصطلاح که دارای کاربرد بیشتری در علم اصول بودند ، انتخاب شده و مستندی برای آن ها نوشته شد .
شخصیت نگاری : تعداد 175تن از شخصیت ها و اعلامی که در نمایه سازی این پایگاه نامی از آنان آورده شد ، برای آنان نیز مستند مختصری با عنوان زندگی نامه فراهم گردید .
منبع شناسی : مشخصات اجمالی تعداد 161 جلد از کتاب های اصول فقه و رشته های مربوط به آن که به نحوی در این پایگاه مورد استفاده قرار گرفته اند ، در حد شناسنامه منبع آورده شده اند . برخی از آن ها همراه بامتن الکترونیکی و برخی دیگر فاقد متن می باشند .
نمایه سازی : در این بخش اطلاعات 758 /23 مورد ، از 40 عنوان ( در حدود 100 جلد ) از منابع معتبر اصول فقه ، چکیده نویسی و بر اساس اصطلاح نامه جامع علوم اسلامی ، نمایه سازی شده اند .
نمایه سازی این پایگاه همرا با چکیده نویسی و تکمیل و غنی سازی فهرست مطالب است .
اساس نمایه سازی این مجموعه " نمایه همارا " است و در بین دو قسم پیش همارا و پس همارا ، با این که تلاش شده است به خاطر موضوع نگاری بر اساس اصطلاح نامه ، از روش پیش همارا استفاده شود ، با این حال از بازیابی اطلاعات به روش پس همارا نیز استفاده هایی شده است .
سیاستگذاری نمایه سازی : برخی از سیاست های مرکز فوق در نمایه سازی این منابع بر این موارد استوار بود :
1- اخذ فهرست کتاب به عنوان چکیده . اگر منبعی فهرست نداشت برایش فهرست تهیه می شد و اگر فهرست داشت و لیکن ناقص یا کلی و یا مجمل بود ، آن را غنی سازی و تکمیل کرده و سپس آن را به عنوان چکیده اخذ می نمودند .
2- استفاده از واژگان محدود . حداکثر چهار کلید واژه امکان ثبت داشت و با این حال تاکید می شد که کمتر از آن مقدار اخذ گردد .
3- مبنا قرار دادن اصطلاح نامه . کلید واژه ها باید الزاما از اصطلاح نامه اصول فقه اخذ می شدند و اگر اصطلاح نامه فاقد چنین واژه ای بود باید پیشنهاد داده می شد .
4- کاربرد خاص چک لیست . واژه هایی که صلاحیت قرار گرفتن در یک علم را نداشته و در رشته ها و دانش های مختلفی بکار گرفته می شوند ، به عنوان " چک لیست " تعیین و در نمایه سازی از آن ها استفاده می شد .
5- کنترل نمایه سازی . برای اتقان و اطمینان بیشتر کار ، علاوه بر نمایه سازی یک متن توسط یک نمایه ساز ، از سوی دو محقق وارد تر کنترل می شد . کنترل مرحله اول و کنترل مرحله دوم .
بازیابی اطلاعات : اطلاعات این پایگاه را می توان از طرق ذیل بازیابی کرد :
1- واژگان : تمامی کلید واژه های بکار رفته در این برنامه ، اعم از مرجح و نا مرجح ، به صورت الفبایی تنظیم یافته است و در مقابل هر یک از آن ها جدولی وجود دارد که وجود و یاعدم وجود نمایه ، مستند و منبع آن واژه را نشان می دهد .
لازم به یاد آوری است که کلید واژه های این بخش بر دوقسم می باشند:
1- اصطلحات علم اصول و علوم مربوطه . 2- واژه هایی که صرفا برای بازیابی می باشند و حالت اصطلاح نامه ای ندارند .
2- الفبایی .
تمامی اصطلاحات خاص علم اصول ، به صورت الفبایی تنظیم و نمایش داده می شود و در زیر هر کدام از آن ها اصطلاحات مربوط ( اعم ، اخص ، بجای ، وابسته ) که روابط معنایی بین یکدیگر را نشان می دهند نیز آورده می شود .
3- نظام یافته .
اصطلاحات و رده های اصلی اصول فقه به شیوه نظام یافته نمایش داده می شود و رده های فرعی هر کدام از آنان در زیر رده اصلی به صورت الفبایی آورده می شود .
4- درختی .
در این بخش نیز تمامی اصطلاحات علم اصول به صورت درختی تا پنج تو رفتگی نمایش داده می شود و جایگاه واقعی هر اصطلاح را در بدنه علم اصول به خوبی نمایش می دهد و کاربر می توان از طریق آن عام ، خاص ، مترادف و وابسته هر یک از اصطلاح را به راحتی به د ست آورد .
5- چرخشی .
برای یافتن هر اصطلاحی که کاربر به دنبالش باشد ، می توان از طریق چرخشی بازیابی کرد . کلمه مورد نظر چه یک اصطلاح کامل باشد و چه جزء یک اصطلاح و چه در اول کلمه باشد ، چه در وسط و چه در آخر ، در هر صورت جستجو و بازیابی می کند و نمایش می دهد .
6- مستند .
بر روی هر اصطلاحی که قرار گیریم سیستم به ما نشان می دهد که برای آن مستند ( یعنی همان فرهنگ نامه ) وجود دارد یانه ؟ اگر وجود داشته باشد با یک کلیک کردن روی آن ، مستند مورد نظر نمایش داده می شود .
7- نمایه .
برای یافتن نمایه ها نیز به همین گونه عمل می شود . یعنی وقتی روی یک اصطلاحی از اصطلاحات علم اصول قرار گیریم ، سیستم به ما نشان می دهد که نمایه ای برای آن تهیه شده است یا نه ؟ اگر تهیه شده باشد با کلیک کردن روی آن به نمایه های آن اصطلاح ، یعنی به چکیده های تهیه شده برای نمایه ها منتقل می گردیم و از آن جا می توانیم هم نمایه ها را ملاحظه کنیم و هم منابع مورد نظر را .
8- منابع .
از طریق گزینه منابع می توان یک راست به متن منبع مورد نظر منتقل شد . البته ممکن است برخی از منابع فاقد متن الکترونیکی باشند که سیستم آن را به کار بر اعلام می دارد .
نمونه ای از اصطلاح نامه .
در این جا لازم است بریده ای از اصطلاح نامه علم اصول را که روابط معنایی بین اصطلاحات را نشان داده و در این پایگاه مورد استفاده قرار گرفته اند ، اشاره داشته باشیم تا خوانندگان محترم بیشتر با این اصطلاحات آشنا گردند :
علم اصول
بک : اصول فقه
علم تعبدی
بک : قطع تعبدی
علم تفصیلی
بج : قطع تفصیلی
یقین تفصیلی
ا.ع : قطع
ا.و : علم اجمالی
معلوم تفصیلی
علم تنزیلی
بک : قطع تعبدی
علم جعلی
بک : قطع تعبدی
علم جنس
بج : اعلام اجناس
ا.ع : ادوات مطلق
ا.و : اسم جنس
علم حقیقی
بک : قطع وجدانی
علم دستور استنباط
بک : اصول فقه
علم شرعی
بک : قطع تعبدی
علم صغیر
بک : علم اجمالی صغیر
علم صفتی موضوعی
بک : قطع موضوعی وصفی
علم طریقی
بک : قطع طریقی
علم عادی
بک : قطع عرفی
علم عرفی
بک : قطع عرفی
علم عقلی
بک ک قطع وجدانی
علم موضوعی
بک : قطع موضوعی
علم موضوعی صفتی
بک : قطع موضوعی وصفی
علم وجدانی
بک : قطع وجدانی
......
نمونه هایی از نمایه ها
حال که اشاره ای به اصطلاح نامه شده ، شایسته است نمونه هایی از نمایه های این پایگاه را نیز ارائه دهیم :
1- نمایه های " علم جنس " :
- بحثی راجع به علم جنس .
کلید واژه ها : علم جنس
- چگونگی دلالت علم جنس بر عموم .
کلید واژه ها : علم جنس + ادوات عموم
- بیان مفهوم علم جنس و فرق آن با اسم جنس
کلید واژه ها : تعریف + علم جنس
- دیدگاه محقق خراسانی در مورد عدم تفاوت بین اعلام اجناس و اسماء جنس .
کلید واژه ها : دیدگاه + آخوندخراسانی + علم جنس
- دیدگاه محقق خراسانی در تعریف لفظی بودن علم جنس و لام جنس .
کلید واژه ها : دیدگاه + آخوند خراسانی + علم جنس
نظر كارشناسی :
این پایگاه نسبت به برنامه رایانه مطهر ، تخصصی است و بدین جهت امتیازات چندی دارد که مهمترین آن استفاده از اصطلاح نامه در نمایه سازی اطلاعات آن می باشد . علاوه بر آن خود اصطلاح نامه علم اصول فقه به هر سه صورت معمول ( الفبایی ، نظام یافته و درختی ) قابل نمایش می باشند .
برخورداری از چکیده نویسی موضوعات قابل نمایه ، از امتیازات هر دو برنامه است ولیکن با این تفاوت که در برنامه مطهر راسا خود نمایه ساز بدون توجه به فهرست اقدام به چکیده نویسی می کرد ولی در برنامه اصول فقه ، مقید بود از فهرست مطالب استفاده کند و اگر فهرست کامل نبود ، اول آن را کامل می کرد و سپس از روی همان چکیده اخذ می کرد .
این برنامه ، دارای معایب چندی نیز می باشد که توجه به آن ها و تلاش در رفع و اصلاح آن ها می تواند در بهبود پایگاه های مشابه بعدی موثر باشد .
از جمله معایب این پایگاه آن است که بیس نرم افزاری آن برنامه دلفی است که در جستجوی بانک های اطلاعاتی با حجم بالا ، سرعت لازم را نداشته و در بازیابی اطلاعات ، کاربر را معطل می نماید . دیگر این که تکلیف نمایه سازی آن در روش همارا بین پیش همارا و پس همارا چندان روشن نیست و از هردو استفاده گردیده است . هم چنین اعمال سلیقه نمایه سازان در نمایه سازی اطلاعات ( مانند انتخاب مختلف کلید واژه ها ، جزیی و کلی گرفتن موضوعات و...) را به آن ها باید افزود .
نکاتی چند از دو برنامه رایانه فوق :
1- رویکرد نمایه سازی
گرچه شیوه نمایه سازی برنامه های رایانه ای فوق ، همارا بود ولیکن همان طوری که اشاره کردیم بین دو نمایه همارا انتخاب واحدی صورت نگرفته است و در برنامه مطهر بیشتر از پس همارا و در پایگاه اصول فقه بیشتر از پیش همارا استفاده شده است و این به اقتضای زمان و همگام با فرایند تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامی بود . ولیکن رویكرد فعلی نمایه سازی با استفاده از تجارب و دستاوردهای گذشته محققان و اتمام بخش های لازم از اصطلاح نامه ، به این شرح است :
1.کنترل کردن زبان نمایه سازی 2. استفاده از شیوه پیش همارا 3. موضوعی بودن نمایه ها .
علاوه بر این ها ، استفاده از اصطلاح نامه (Thesaurus ) و مبنا قراردادن آن یک شرط اصلی برای نمایه سازی رشته های مختلف علوم اسلامی است .
از این طریق ، می توان روند اطلاع رسانی را آسان تر ، سریع تر و ثمربخش تر نمود و این تجربه ای است كه مركز اطلاعات و مدارك اسلامی ( وابسته به معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ) در پیش گرفته است و دستاوردهای ارزشمندی به منصه ظهور رسانیده است .
2- مزایا و معایب نمایه سازی
عده ای نمایه سازی را بخاطر برخی از معایب و تنگناهایش نمی پذیرند و متقابلا عده ای با اغماض از معایب آن ، به مزایا و فوائد آن می نگرند و به انجام آن اقدام می کنند . ولی حقیقتش این است که نمایه سازی ، به ویژه نمایه موضوعی اطلاعات ، در کنار مزیت ها ، معایبی نیز دارد که شاید برای بعضی ها قابل هضم و تحمل نباشد . در این جا به برخی از مزایا و برخی از معایب آن اشاره می کنیم :
الف – مزایای نمایه سازی :
1- در بازیابی موضوع اطلاعات ، حشو و زواید کمتری دارد و تقریبا بر اساس خواسته کاربر ، اطلاعات لازم را در اختیارش قرار می دهد .
2- بسامد وجود یک موضوع در یک یا چند سند را نشان می دهد .
3- بازیابی موارد درخواستی را سرعت می بخشد .
4- در موضوع بندی کردن اطلاعات یک مدرک کمک شایانی می نماید .
5- درسازماندهی اطلاعات یک دانش و تدوین اصطلاح نامه و یا سرعنوان های موضوعی آن بسیار اثر گذار است .
6- بین موضوعات و نظام های سازماندهی اطلاعات تعامل برقرار می کند .
ب- معایب نمایه سازی :
1) بر اساس تشخیص و فهم نمایه ساز ، نمایه سازی می شود كه ممكن است با قصد و منظور اصلی نویسنده تطابق نداشته باشد .
2) نمایه سازان با برداشت های شخصی خود ، منابع را نمایه سازی می كنند كه اگر به دست یك نمایه ساز دیگری داده شود به گونه دیگر درمی آورد .
3) در هنگام بازیابی ، رسیدن به متن محتوا در اقدام اول ، امکان پذیر نیست و با یك یا چند واسطه می توان به متن ورود پیدا كرد .
4) اصولا نمایه سازی كاری پر زحمت و دارای هزینه های سنگین مالی است و نیاز به تخصص انسانی و فرصت زمانی دارد.
توصیه :
با توجه به تولید علم و اطلاعات جدید در حوزه علوم و معارف اسلامی و انباشته شدن آن ها در کتاب ها ، مجلات و نشریات و یا پایگاه های اینترنتی ، لازم و بلکه ضروری است که برای سازماندهی آن ها و دسترسی همگانی به محتوای مکتوب یا الکترونیکی چنین منابعی چاره ای اندیشیده گردد و در بین همه راه کارهای موجود ، نمایه سازی منابع راه کاری مطمئن و مفید است.
در پایان به تمامی مدیران و دست اندرکاران برنامه های رایانه ای و پایگاه های اطلاعاتی علمی و پژوهشی حوزه های علمیه توصیه و تاکید می کنیم که نسبت به نمایه سازی منابع معتبر اسلامی ساعی و جدی بوده و به عنوان یک وظیفه دینی و ملی اقدام به آن نمایند. زیرا پیشرفت های تکنولوژی و علمی دنیا چنان سریع و پرشتاب است که مقداری تامل کردن و با آنان همراه نشدن موجب سال ها عقب ماندن می گردد .
حوزه های علمیه همان طوری که در قرون گذشته پیش تاز و جلو تر از سایر اقشار بود ، امروز نیز که به برکت انقلاب مبارک اسلامی و تبیین و گسترش اسلام ناب محمدی گرایش زاید الوصفی به این پدیده آسمانی شده است پیشرو و حداقل همراه و همگام با بقیه باشد و از زمانه به عقب نماند .
مهر ماه 1387